24 Οκτωβρίου 2014

10 Επιστημονικές Βιβλιοπροτάσεις (Ιδανικές Και Για Μη Επιστήμονες)

bookchallengeimg

Πιθανότατα το πρόσεξες κι εσύ στο newsfeed σου, στο Facebook. Συνέβη πριν ένα μήνα περίπου: Πολύς κόσμος έγραφε στο wall timeline του δέκα βιβλία που του αρέσουν, και "προκαλούσε" και άλλους φίλους του από κάτω να γράψουν τα δικά τους. Η πρακτική είναι αρκετά παλιότερη βέβαια (τουλάχιστον περσινή), αλλά τις προηγούμενες φορές δεν είχε διαδοθεί τόσο. Ίσως αυτή τη φορά έπαιξε ρόλο που ήταν πρόσφατο και το Ice Bucket Challenge, οπότε περισσότεροι ασχολήθηκαν με τη νέα viral δραστηριότητα.

Τέλος πάντων, λίγη σημασία έχει η αφορμή, παρακάτω θα βρεις δέκα βιβλία που έχουν σχέση με την επιστήμη, αλλά απευθύνονται στο ευρύ κοινό. Μου άρεσαν πολύ και τα προτείνω, παραθέτοντάς τα σε σειρά αντίστροφης προτίμησης. Αν και, από τα δέκα, το top-3 έρχεται περίπου ισοπαλία. Η επιλογή μεταξύ τους ήταν δύσκολη και το πρώτο κατατάσσεται πρώτο απλώς και μόνο επειδη το διάβασα πριν απ' όλα τα άλλα της λίστας, οπότε μου έκανε και την μεγαλύτερη εντύπωση.

Για πάμε:

 

10. H Διπλή Έλικα

Ο Τζέιμς Γουότσον, που με τον Φράνσις Κρικ (και τη Ρόζαλιντ Φράνκλιν) συνανακάλυψε τη διπλή ελικοειδή δομή του DNA το 1954, γράφει για την ζωή του τα χρόνια της μελέτης του DNA, και όχι μόνο. Διαβάζοντας το βιβλίο μαθαίνουμε κάμποσο παρασκήνιο και ευτράπελα, που κάπως απομυθοποιούν τους μεγάλους επιστήμονες με τρόπο λίγο αμφιλεγόμενο για αρκετούς. Από τις κομπίνες που έκανε ο Γουότσον ως υπότροφος για να συνεχίσει να παίρνει την υποτροφία παρόλο που ταξίδεψε/εργάστηκε σε πανεπιστήμιο άλλης χώρας (παραβιάζοντας αυστηρούς κανόνες), μέχρι αυτό:

Για να μην τα πολυλογώ, οι βιοχημικοί του Πανεπιστημίου Ιντιάνα με παρότρυναν να μάθω οργανική χημεία. Μόλις, όμως, πήγα να ζεστάνω βενζόλιο με λύχνο Bunsen, απαλλάχθηκα από την υποχρέωση να ασχοληθώ με την πραγματική χημεία. Ήταν ασφαλέστερο να καταντήσω ένας αμόρφωτος διδάκτορας παρά να διακινδυνεύσω άλλη μια έκρηξη.

doublehelix

Λύχνος Bunsen (Μπούνσεν) είναι το κλασικό γκαζάκι που έχουν οι χημικοί στα εργαστήρια και όλοι έχουμε δει κάπου. Το βενζόλιο είναι ένα εύφλεκτο παράγωγο του πετρελαίου, που το μελετάμε αρκετά και στη χημεία του σχολείου.

 

9. Από Την Κοσμογονία Στη Γλωσσογονία

Το βιβλίο είναι γραμμένο με πρωτότυπο τρόπο. Ουσιαστικά αποτελεί μια απομαγνητοφωνημένη συνομιλία ανάμεσα στον Δημήτρη Νανόπουλο και τον Γιώργο Μπαμπινιώτη, για θέματα κυρίως επιστημονικά, κοινωνικά και φιλοσοφικά. Δεν συμφωνούν, αλλά ο αναγνώστης έχει την άνεση να διαβάσει τα επιχειρήματα και τις απόψεις του καθενός διατυπωμένα με σαφήνεια, και να βγάλει τα συμπεράσματά του.

 

8. Why People Believe Weird Things

Η απάντηση στο ερώτημα του τίτλου, συνοψισμένη σε μία πρόταση, είναι η εξής:

"Smart people believe weird things because they are skilled at defending beliefs they arrived at for non-smart reasons."
- Michael Shermer

Αλλά η επιπλέον ανάλυση που γίνεται και οι ιστορίες που αναφέρονται μέσα (πχ πώς ξεκίνησε η Άιν Ραντ τον Αντικειμενισμό, και πώς ήρθαν στη συνέχεια οι παρεκτροπές -ωραίο θέμα αυτό και για ποστ στο μέλλον), το κάνουν άκρως ενδιαφέρον ανάγνωσμα. Α, και ο υπότιτλος. Που είναι "Pseudoscience, Superstition, and Other Confusions of Our Time".

Ο συγγραφέας του βιβλίου Μάικλ Σέρμερ είναι διευθυντής του περιοδικού Skeptic. Τον έχεις ξανασυναντήσει στο Blue Dot, εδώ να μιλάει για την επιστήμη της ηθικής και εδώ να προτείνει τρόπους αποφυγής hoaxes σαν τα ενεργειακά βραχιόλια.

 

7. Bad Science

badscience

Πολύ χρήσιμο και πολύ ευχάριστα γραμμένο. Μία αναλυτική καταγραφή του πώς παρουσιάζονται/παραμορφώνονται τα επιστημονικά θέματα από τα mainstream media, ό,τι πρέπει να ξέρεις για το placebo effect, την ομοιοπαθητική, την διατροφολογία και την κακή χρήση της στατιστικής. Αλλά και κάμποσα άπλυτα των φαρμακοβιομηχανιών, κόλπα που χρησιμοποιούν για να ξεγελάσουν τους γιατρούς, και μερικές ιδέες για λύσεις όλων των προαναφερθέντων προβλημάτων. Μπορείς να διαβάσεις ένα απόσπασμα και να δεις τα TED talks του συγγραφέα εδώ.

Το βιβλίο κυκλοφορεί και στα ελληνικά, ως Κακή Επιστήμη.

 

6. Contact

Το μυθιστόρημα του Καρλ Σέιγκαν που έγινε και ταινία με τη Τζόντι Φόστερ, έχει απ' όλα. Μία σφιχτοδεμένη ιστορία, σκέψεις για την κοινωνία και τη σχέση της με την επιστήμη, ανατροπές, όμορφες προβλέψεις για το (τότε) μέλλον, κλπ. Μία συχνή κριτική στο βιβλίο, είναι ότι προσπαθώντας να είναι διαλλακτικό όταν πραγματεύεται θέματα όπως "επιστήμη και θρησκεία", το παρακάνει και τελικά δεν φαίνεται καν ποια είναι η γνώμη του συγγραφέα. Το φαινόμενο παρατηρείται σε ενοχλητικό ίσως βαθμό και στην ταινία. Όσοι θέλουμε να διαβάσουμε το Contact χωρίς να μας απασχολεί ο προσηλυτισμός όμως, μπορούμε να το απολαύσουμε κι έτσι, θαρρώ.

 

5. Abundance

Αυτό είναι ένα βιβλίο που (συν)έγραψε ο Πίτερ Διαμαντής για να διαδώσει το μήνυμά του, ότι ο κόσμος γίνεται καλύτερος και ότι λίγα μόνο χρόνια απέχουμε από μια ουτοπική κοινωνία με όλα τα αγαθά σε αυθονία, και τα απαραίτητα μέσα για ευημερία διαθέσιμα σε κάθε κάτοικο του μικρού μας πλανήτη. Τα παραδείγματα, τα success stories, τα στοιχεία, οι παραπομπές και το ενθουσιώδες ύφος του, πείθουν.

Μακάρι.

UPDATE: Απ' ό,τι φαίνεται, το Abundance είναι υποχρεωτικό ανάγνωσμα στο Singularity University (το πανεπιστήμιο που έχει ιδρύσει ο ίδιος μαζί με τον Ρέι Κούρτσβαϊλ), το μέρος που βγάζει ανθρώπους και startups έτοιμους να αναμετρηθούν με τα μεγάλα προβλήματα του κόσμου. Είναι αυτό που λέει ο Διαμαντής, ότι ο καλύτερος τρόπος να προβλέψεις το μέλλον είναι να το φτιάξεις μόνος σου.

 

4. Cosmos

Δεν χρειάζονται συστάσεις, τα έχουμε ξαναπει στο μεγάλο αναλυτικό και αρκετά δημοφιλές ποστ-review της τηλεοπτικής σειράς του Καρλ Σέιγκαν. Την οποία το βιβλίο συμπληρώνει πολύ όμορφα. Να απόσπασμα.

cosmosbook

Τι, να γράψω κι άλλο;

Τα έγραψε καλύτερα από εμένα ο συγγραφέας Τζον Σκάλζι, ορίστε:

Sagan’s obvious love of science and the universe, and his desire to share that love in a way that was accessible to all but the most truculent of others, is something that I took to heart when I was writing my own non-fiction and even in my science fiction: That most things can be explained to most people, in a way that didn’t talk down or condescend but instead lets people in on the secret and makes them want to know more. That’s a gift I can’t thank the man enough for.

 

3. Asimov's New Guide To Science

Αυτό το βιβλίο είναι μια επιστημονική εγκυκλοπαίδεια, ένας τόμος συμπυκνωμένης ιστορικής και τεχνικής επιστημονικής γνώσης γραμμένος για τυχερούς εφήβους και αεικίνητους ανθρώπους που δε σταμάτησαν να αναρωτιούνται για τον κόσμο γύρω τους μόλις τελείωσαν το σχολείο. Δεν διαβάζεται μια κι έξω. Φαντάσου ότι έχεις μια απορία (για τα φυτά, για τους πλανήτες, για την μηχανή εσωτερικής καύσης, για την τεχνητή νοημοσύνη, you get the point) και λίγη όρεξη για διάβασμα. Θα μπορούσες να πας στο Google ή στη Wikipedia, αλλά τη Wikipedia δεν την γράφει συγγραφέας, και τείνει να μην είναι ιδιαίτερα φιλική σε αναγνώστες που προσεγγίζουν ένα θέμα για πρώτη πρώτη φορά.

Ας κάνουμε ένα πρόχειρο τεστ. Να οι τρεις πρώτες προτάσεις στο λήμμα Evolution της Wikipedia:

Evolution is the change in the inherited characteristics of biological populations over successive generations. Evolutionary processes give rise to diversity at every level of biological organisation, including species, individual organisms and molecules such as DNA and proteins. All life on Earth is descended from a last universal ancestor that lived approximately 3.8-3.5 billion years ago.

Και να οι τρεις πρώτες προτάσεις που διάλεξε ο Ασίμωφ για να βάλει κάποιον στο πνεύμα και να του εξηγήσει τι είναι η εξέλιξη:

It is almost impossible to run down the roster of living things, as I have just done [στο αμέσως προηγούμενο κεφάλαιο], without ending with a strong impression that there has been a slow development of life from the very simple to the complex. The phyla can be arranged so that each seems to add something to the one before. Within each phylum, the various classes can be arranged likewise; and within each class, the orders.

Έτσι, με το καλημέρα, το θέμα συζήτησης δεν είναι πια "έχουν άραγε εξελιχθεί οι οργανισμοί στη Γη;" αλλά έγινε "τα στοιχεία μας έχουν πείσει ότι οι οργανισμοί εξελίχθηκαν απ' τους απλούς στους σύνθετους· μπορούμε να βρούμε έναν φυσικό μηχανισμό που να προκαλέσει αυθόρμητα τέτοια εξέλιξη;" Πολύ απλά, χωρίς τεχνική γλώσσα, με κοινή λογική και αναφορά μερικών εύκολα επαληθεύσιμων facts.

Ομοίως καταπιάνεται με όλους τους κλάδους της επιστήμης.

asimovscienceguide

Από την άλλη, υπάρχουν και αποσπάσματα σαν το παρακάτω. Όσο υπομονετικός μπορεί να είναι με τον αναγνώστη όταν αναλύει τα δύσκολα θέματα, άλλο τόσο απόλυτος γίνεται με τους πεισματάρηδες φωνακλάδες. Γιατί τι άλλο μπορείς να κάνεις όταν το θέμα είναι φλέγον και ο συνομιλητής έχει ανοσία στη λογική:

Obviously, the human race cannot increase at the present rate for very long, regardless of what is done with respect to the supply of food, water, minerals, and energy. I do not say "will not" or "dare not" or "should not"; I say quite flatly "cannot".

[...]

To be sure, the movement in the direction of population control, essential though it would seem to anyone capable of a moment's thought, is not without its opponents. In the United States, an active group opposes not only abortion but also the kind of sex education in schools and the availability of contraception devices that would make abortion unnecessary. The only way of legitimately lowering the birth rate, in their view, is by sexual abstention, something that no sane person would suppose that people can be talked into. This group calls itself the "Right to Life", but a better name for people who do not recognize the dangers of overpopulation would be the "Right to Fatal Stupidity".

Για γέλια και για κλάματα.

Ναι, το βιβλίο δεν διαβάζεται μια κι έξω (είναι και 850 σελίδες). Ετοιμάσου όμως για αρκετά κατά λάθος ξενύχτια καθώς τα "είκοσι λεπτάκια να διαβάσω την ιστορία της ραδιενέργειας" θα καταλήξουν δίωρο. Επειδή μετα τη ραδιενέργεια είπες να ρίξεις μια ματιά στην ιστορία του ηλεκτρισμού, και λίγο αστρονομικές ανακαλύψεις των αρχαίων Ελλήνων, και πώς πήρε ο καρκίνος το όνομά του, και ωχ! έχει κεφάλαιο με τις θεωρίες για τα αίτια των εποχών παγετώνων! Και πάντα είχα απορία τι παίζει με το μαγνητικό πεδίο της Γης, τι ιστορία να γράφει γι' αυτό...

Παρεμπιμπτόντως:
Ο Ισαάκ Ασίμωφ προβλέπει και περιγράφει το ίντερνετ, σε βιντεοσυνέντευξη από τα '80s
Η σχετικότητα του λάθους - γιατί οι τεκμηριωμένες επιστημονικές θεωρίες δεν θα σταματήσουν ποτέ να ισχύουν

 

2. Surely You're Joking, Mr. Feynman!

Ο διάσημος νομπελίστας φυσικός Ρίτσαρντ Φάινμαν δεν έκατσε να γράψει βιβλίο. Στο μαγνητόφωνο μίλαγε, και ο καλός του φίλος Ραλφ Λάιτον ασχολήθηκε να τα γράψει και να τα επιμεληθεί στοιχειωδώς. Το αποτέλεσμα είναι ένα αυτοβιογραφικό βιβλίο σε ιδιαίτερο ύφος που διαβάζεται μονορούφι, προκαλεί χαμόγελα και γέλια πολύ συχνότερα απ' ό,τι περιμένεις, και σε πείθει ότι είναι απίστευτα κουλ να είσαι επιστήμονας και να βλέπεις τον κόσμο μέσα από το πρίσμα της γνώσης στην οποία έχεις πρόσβαση ως τέτοιος (ή και ως φιλομαθής αναγνώστης βιβλίων σαν τα αποπάνω).

feynman-forest

Ενδεικτικά αποσπάσματα, off the top of my head:

Όταν δούλευε στο Μανχάταν Πρότζεκτ για την κατασκευή της ατομικής βόμβας, ο Φάινμαν πρόσεξε ότι η ασφάλεια στους χώρους που πηγαινοερχόταν δεν ήταν αυτή η ύψιστη που φανταζόμαστε απ' τις ταινίες. Τα συρτάρια των φυσικών, γεμάτα με τεχνικές σημειώσεις και επίσημες εκθέσεις πολύτιμες για έναν κατάσκοπο, τα συρτάρια και τα χρηματοκιβώτια των στρατιωτικών, γεμάτα σχέδια των μυστικών χώρων κατασκευής και ενδεχομένως με το πρόγραμμα φύλαξής τους ή οτιδήποτε άλλο σχετικό παρόμοιας φύσης, όλα αυτά κλείδωναν με κάτι λουκετάκια και κλειδαριές αστείες, που ο ίδιος ο Φάινμαν είχε καταφέρει να παραβιάσει πολλές φορές. Υψηλόβαθμοι στρατιωτικοί, δε, δεν είχαν μπει καν στον κόπο να αλλάξουν το default password στο χρηματοκιβώτιο του γραφείου τους. Και ο Φάινμαν ήταν δεινός πλακατζής. Οπότε, χωρίς να λείπουν και οι σοβαρές σκέψεις του συγγραφέα πάνω στο θέμα των πυρηνικών και των ηθικών διλημμάτων που αντιμετώπισε τότε, είναι στη θέση τους όλα τα συστατικά για μερικές σπαρταριστές ιστορίες από εκεί.

Μην κάνω σπόιλινγκ τώρα, αλλά φαντάσου ότι αντίστοιχες αφηγήσεις υπάρχουν και για όταν άρχισε να παίζει μπόνγκο τα βράδια στο δάσος έξω από τις στρατιωτικές εγκαταστάσεις, για τότε που έκανε έκθεση ζωγραφικής με ψευδώνυμο και πούλησε πίνακές του, αλλά και από το σχολείο.

feynmandrawing

Ο Φάινμαν πήγαινε συχνά σε ένα στριπτιτζάδικο, ζωγράφιζε τις γυμνές κοπέλες και έκανε φυσική. Η γυναίκα του δεν είχε πρόβλημα. Όταν το μαγαζί κινδύνεψε να κλείσει, ήταν ο μόνος από τους (αρκετούς) "επώνυμους" θαμώνες που δέχτηκε να εμφανιστεί στο δικαστήριο και να καταθέσει υπερασπιζόμενος το μαγαζί. Οι απόψεις που ακούστηκαν στην σοβαροφανή δίκη είναι αστείες ("η ύπαρξη του στριπτιτζάδικου προσβάλει τη δημόσια αιδώ", κλπ). Τελικά το μαγαζί σώθηκε και ο Φάινμαν ανακυρήχθηκε πιο VIP από τους VIP.

Μια φορά έκατσε και αποκρυπτογράφησε για πλάκα ιερογλυφικά, έχοντας ως μπούσουλα τις αστρονομικές και μαθηματικές του γνώσεις. Στο τέλος άνοιξε τον οδηγό του μουσείου να δει πώς μετάφραζαν εκεί τα ιερογλυφικά, και διαπίστωσε ότι ο οδηγός έγραφε άλλα αντ' άλλων.

Μια άλλη φορά βρέθηκε σε επιτροπή έγκρισης-επιμέλειας-επιλογής των διδακτικών βιβλίων στα αμερικάνικα σχολεία. Η γυναίκα του θυμόταν αυτή την περίοδο πολύ έντονα. Ο Φάινμαν καθόταν στο υπόγειο, διάβαζε τα υποψήφια σχολικά βιβλία και φώναζε και θύμωνε με τις μνημειώδεις κοτσάνες που έγραφαν μέσα. Και μετά πήγε στη συνάντηση της επιτροπής με τους εκδότες και διαπίστωσε ότι κανείς άλλος δεν είχε διαβάσει τα βιβλία και πως η έκβαση της ψηφοφορίας εξαρτάται από το ποιος εκδότης χαρτζηλίκωσε καλύτερα την επιτροπή.

Τέλος, τα σημεία του βιβλίου που μιλάνε για συζητήσεις του Φάινμαν με φιλοσόφους και ιερείς είναι διαφωτιστικά και άκρως ενδιαφέροντα. Αλλά ούτε από εκεί δε λείπει το χιούμορ.

Επιστημονικό, ζεστό, αστείο, ανθρώπινο. Φανταστικό βιβλίο, που προτείνεται σε όλους, για πάντα. Κυκλοφορεί και στα ελληνικά, σε ωραία hardcover έκδοση, αν όμως έχεις άνεση στα αγγλικά προτίμησε το πρωτότυπο. Για κάποιο λόγο το προφορικό ύφος του Φάινμαν, κάμποσα αστεία αλλά και σημαντικά points (ειδικά στο κεφάλαιο Cargo Cult Science) δεν έχουν αποδοθεί καλά στη μετάφραση και οι παρανοήσεις είναι εύκολες, αν όχι αναπόφευκτες.

Παρεμπιπτόντως:
Ποιος ήταν και τι πίστευε ο Ρίτσαρντ Φάινμαν, σε τέσσερα πεντάλεπτα βίντεο

Ο Ρίτσαρντ Φάινμαν γράφει για την Ελλάδα και τους Έλληνες

 

1. Το Χρονικό Των Επιστημονικών Ανακαλύψεων

Και το Cosmos και το Asimov's Guide to Science μιλάνε για την ιστορία της επιστήμης. Κάμποσο. Αλλά το Χρονικό πηγαίνει αυτή την ιστορική αναδρομή σε άλλο επίπεδο.

Η δομή του βιβλίου έχει ως εξής: Κάθε 1-2 σελίδες ξεκινάει ένα κεφάλαιο, με μία χρονολογία για επικεφαλίδα. Και από κάτω υπάρχουν αυτοτελή κειμενάκια των δυο-τριών παραγράφων το καθένα, με θέμα καινοτομίες-ανακαλύψεις-εφευρέσεις που συνέβησαν εκείνη τη χρονιά, σε όποιο μέρος του κόσμου και αν έγινε αυτό.

Πώς τιθασεύθηκε η φωτιά το 500.000 π.X, γιατί προστέθηκε το μηδέν στο αριθμητικό σύστημα το 810, ποιος επινόησε το μικροσκόπιο το 1590, πώς αναγνωρίστηκε το DNA ως γενετικό υλικό το 1944. Ιστορίες από την πρώτη πτήση αεροστάτου με θερμό αέρα το 1783, τις ακτίνες X, που ανακαλύφθηκαν το 1895, την ανακάλυψη του Πλούτωνα το 1930, την κατασκευή και την εκτόξευση του Σπούτνικ το 1957, το πρώτο παιδί του σωλήνα, που γεννήθηκε το 1978.

Δηλαδή, το Χρονικό είναι μία τεράστια δεξαμενή fun facts, όλα οργανωμένα σε χρονολογική σειρά με τρόπο μοναδικό και μοναδικά χρήσιμο. Επειδή πηγαίνοντας  έτσι απ' το ένα θέμα στο άλλο, κρατώντας μόνο το χρονικό πλαίσιο σταθερό, αποκτούμε εικόνα για το πού βρισκόταν τεχνολογικά η ανθρωπότητα σε κάθε περίοδο, με τρόπο πολύ πιο συγκεκριμένο απ' ό,τι μπορούμε διαβάζοντας πχ ένα κείμενο για την τεχνολογία στο μεσαίωνα.

Να κάτι πολύ εύστοχο που έγραψε ένας reviewer στο Goodreads:

[The book] makes crystal clear that the knowledge of each scientist's or inventor's work required the work of those who came before. Once I had finished the book, Asimov's book actually made the world make sense and provided a fresh new clarity.

Ίσως επειδή με την πρωτοτυπία του το βιβλίο επέβαλε και πρωτότυπο τρόπο εργασίας του συγγραφέα, ο ίδιος ο Ασίμωφ γράφει στην αυτοβιογραφία του ότι η συγγραφή του Χρονικού ήταν κάτι το απόλαυσε πραγματικά, περισσότερο από των υπόλοιπων βιβλίων που έγραψε (περίπου 400). Νομίζω η ακριβής φράση είναι "I've never had so much fun in my life!"

Κατά τα άλλα, είναι και αυτό non-fiction του Ασίμωφ, οπότε τα περί κρυστάλλινου επεξηγηματικού ύφους, ακούσιων ξενυχτιών και αναπάντεχου χιούμορ που αναφέρθηκαν στο #3 της λίστας ισχύουν κι εδώ. Μπορώ επίσης να καταθέσω ότι το αναπόφευκτο overlapping στη θεματολογία των δύο βιβλίων δεν ενοχλεί, ακριβώς γιατί ο τρόπος παρουσίασης διαφέρει τόσο πολύ.

Το μόνο πρόβλημα του βιβλίου: Η αφήγηση σταματάει το 1993.

 

bookchallenge

Αυτά.

Διάλεξε λοιπόν ένα, και καλή ανάγνωση.

(Σχετικό: Δύο πολύ καλοί λόγοι για να ξέρει/καταλαβαίνει από επιστήμη και το ευρύ κοινό, από τον Καρλ Σέιγκαν)

Και μη διστάσεις να γράψεις στα σχόλια τα δικά σου αγαπημένα βιβλία, σχετικά με το θέμα του blog.

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ: